Kuruar nga: Thibaut de Ruyter
Artistët/et: Dren Maliqi, Driton Hajredini, Jakup Ferri, Merita Harxhi-Koci
A ka ndryshuar rrënjësisht skena e artit nga Kosova gjatë njëzet viteve të fundit? A prodhojnë artistët përsëri dhe përsëri të njëjtin lloj veprash arti? A evoluon arti i tyre me situatën politike që i rrethon apo me vendet ku ekspozojnë? Këto pyetje—dhe disa të tjera—janë pikënisja e Kthimit në Grykat e Ballkanit…
Në vitin 2003, kuratori i famshëm gjerman René Block organizoi në Kassel një ekspozitë të madhe me jo më pak se 90 artistë nga ish-Jugosllavia, Shqipëria, Turqia, Greqia, Bullgaria dhe Rumania. Titulli i shfaqjes “In den Schluchten des Balkan [Në grykat e Ballkanit]” u mor nga një roman i shkruar nga Karl May në 1892 dhe theksoi me ironi faktin se Evropa Perëndimore më në fund po shikonte një skenë arti mjaft të panjohur dhe territori.
Pikërisht njëzet vjet më vonë ne rindërtojmë, në Galeria 17, pjesëmarrjen e disa prej artistëve nga Kosova dhe prezantojmë veprat e artit që u ekspozuan në Gjermani për vizitorët në Prishtinë. Është një shans unik për të zbuluar video ose instalacione të hershme nga artistë të njohur kosovarë, për të eksploruar arkivin e një ekspozite të rëndësishme, por gjithashtu, për të parë se çfarë ka ndryshuar (ose jo) në skenën e artit vendas gjatë dy dekadave të fundit. Nga shtatë pjesëmarrësit nga Kosova në projektin e vitit 2003, katër pranuan të hyjnë në arkivin e tyre dhe të riaktivizojnë veprat e tyre artistike.
Me Face to Face (2003), Dren Maliqi shpik takimin e pamundur të Elvis Presley-t (1935–1977) me Adem Jasharin (1955–1998). Ylli i rrokut, siç e përshkruan Andy Warhol, i drejton armën heroit dhe viktimës së luftës çlirimtare të Kosovës. Dy personalitete janë përballë njëri-tjetrit, i pari nga historia e pop-kulturës dhe artit amerikan, i dyti nga një aktualitet i dhunshëm dhe mbulimi mediatik. Shkëlzen Maliqi, në katalogun origjinal të ekspozitës së Kaselit, shkruante: ‘Gjesti thelbësor i heronjve i theksuar në këtë vepër artistike lidhet me armët e mbajtura në gatishmëri, si një gjest paradoksal i dhunshëm që garanton vazhdimisht sigurinë dhe dinjitetin e individëve dhe të shoqërive duke u përballur me kërcënime të dhunshme. Sa i përket çlirimtarit heroik Adem Jashari, ironia këtu konsiston në shndërrimin nga një figurë e shquar dhe tragjike në një ikonë të serializuar dhe të zakonshme për konsum masiv, njëlloj si një yll i show-bizit.” Për këtë prezantim të ri Dren Maliqi shton një printim mëndafshi nga riprodhimi i veprës së tij artistike në gazeta, si shenjë e shpërbërjes së imazheve në kohë.
Merita Harxhi-Koci––“sot dizenjatore e famshme e rrobave në Prishtinë–”, ka bërë në vitin 2003 një poster për një fushatë zgjedhore fiktive. E veshur në mënyrë zyrtare, si të gjithë politikanët, ajo pozon seriozisht para flamurit shqiptar dhe kandidon ‘për Presidente të Kosovës’ nën ‘Partinë e Artit Bashkëkohor’. Kjo ishte, në atë kohë, një deklaratë për statusin e paqartë të kombit (Kosova e fitoi pavarësinë e saj vetëm në 2008). Por pjesa mahnitëse në këtë vepër arti është të vërehet se asgjë nuk ka ndryshuar realisht në estetikën e fushatave politike gjatë 20 viteve të fundit – zyrtarët ende paraqiten me këtë lloj veshjeje, prerje flokësh dhe buzëqeshje. Fiksi artistik u bë realitet pasi vendi kishte një grua për presidente, Atifete Jahjaga, dhe tani qeveriset nga një tjetër, Vjosa Osmani. Sikur Merita Harxhi-Koci, në pretendimin e saj feminist, parashikonte të ardhmen.
Driton Hajredini bëri në vitin 2003 një pyetje mjaft të thjeshtë: “Kush e vrau pikturën?” Titulli i instalimit të tij dhe vetë instalacioni i referohen një skene krimi. Një vijë në dysheme tregon pozicionin e një trupi të vdekur (në formë drejtkëndëshe), një shirit policie i mban larg vizitorët. Në të vërtetë, piktura u vra shumë herë gjatë shekullit të 20-të, jo vetëm nga shpikja konceptuale e Ready-Made, por edhe nga fotografia, video-art ose performanca. Të gjitha ato media dhe revolucione kontribuan në ekzistencën e artit bashkëkohor siç e njohim ne. Por piktura është ende një teknikë shumë e suksesshme në tregun e artit dhe shumë vizitorë nga muzetë nuk duan të shohin asgjë tjetër. Njëzet vjet më vonë, çështja është ende e hapur dhe askush nuk e di se kush ishte vrasësi apo ku është trupi i cili ishte ende i shtrirë në hapësirën e ekspozitës disa minuta më parë…
Pak para se të shkonte në Kassel, Jakup Ferri regjistroi një video-mesazh të vogël nga familja e tij për René Block. Prindërit e tij i uruan shumë sukses djalit të tyre në Gjermani, duke shpresuar që ai ‘të jetë i kujdesshëm … në një vend të panjohur’ dhe që ‘pas ekspozitës, të lutem, [ai] të kthehet në shtëpi’. Ajo që mund të ishte një shaka e thjeshtë ishte, sigurisht, një lojë fjalësh për rëndësinë e mbërritjes së kuratorit gjerman në Ballkanin e largët dhe për ta çuar fëmijën e mitur në qytetin e madh, në kontinentin e gjerë, në botën e globalizuar të artit. Një ironi e ngjashme mund të shihet në Save me, Help me (2003) – një tjetër video ku artisti i ri reflekton mbi prodhimin e tij dhe prezanton veprat e tij para koleksionistëve ose kuratorëve të mundshëm. Natyrisht, fakti që një kurator ‘nga perëndimi’ erdhi për të përzgjedhur dhe ekspozuar artistë nga Kosova u pa si një shans dhe një hap drejt një karriere të ardhshme, por pa naivitet apo pritshmëri të gabuar– madje i frymëzoi ata të bënin vepra kritike për situatë.
Në Grykat e Ballkanit ishte, menjëherë pas disa luftërave që pasuan me rënien e Jugosllavisë, një lojë fjalësh për vendet e rrezikshme që përfaqësonte rajoni për pjesën tjetër të Evropës dhe një lojë me një mitologji që daton nga Perandoria Osmane. Ajo ekspozitë, e cila bëri të dukshëm ndërkombëtarisht një gjeneratë krejt të re artistësh, është bërë një pikë referimi në historinë e artit për cilësinë e kërkimit kuratorial dhe veprave artistike krijuese që paraqesin ngjarje traumatike, pasiguri politike dhe kritikë të botës së artit të globalizuar.
Duke parë sot veprat e artit të prodhuara 20 vjet më parë, është e mahnitshme të shohësh se sa aktuale janë ende. Artistët jo vetëm që krijuan pjesë që pasqyronin situatën e tyre në vendin e tyre, por përshkruanin edhe kuptimin e tyre për rolin që duhej të luanin në botën e artit ‘perëndimor’. Rëndësia e kuratoreve ndërkombëtare (Jakup Ferri), mundësia e pikturës në artin bashkëkohor (Driton Hajredini), estetika e fushatave politike dhe rëndësia e luftës feministe (Merita Harxhi-Koci) apo përballja mes kulturave dhe historive të ndryshme (Dren Maliqi) – Nuk ka ndryshuar shumë në botë dhe nën qiellin e artit bashkëkohor. Dhe kjo i bën ato vepra arti më të nevojshme se kurrë –“ato nuk janë vetëm një dëshmi apo një arkiv i thjeshtë nga një situatë e kaluar, nga një periudhë tranzicioni, ato vazhdojnë të jetojnë dhe të na vënë në dyshim për artin dhe shoqërinë. Ato janë, në njëfarë kuptimi, të përjetshme. Ashtu siç duhet të jenë të gjitha veprat e mira artistike.